Een verlaten filmset van Schinlder’s List bezoeken: in Krakau kan het nog.
Verlaten plaatsen en ruïnes hebben altijd een bijzondere aantrekkingskracht. Het is bijna jammer dat België en Nederland zo keurig aangeharkt en opgeruimd zijn; daar zijn nauwelijks verlaten plekken te ontdekken. Polen is niet altijd zo van het aanharken en voor een beetje ‘urban exploring’ kun je in Krakau goed terecht. Een van de meest bijzondere plekken is wat dat betreft de verlaten Liban steengroeve. Ooit een steengroeve, daarna gebruikt als nazi-strafkamp en later als filmset voor de film Schindler’s List. Ondanks dat je er prikkeldraadhekken vindt en loopt over een pad van stukgeslagen Joodse grafstenen, is niet alles hier wat het lijkt.
De Liban steengroeve ligt in de wijk Podgórze, net naast de Kopiec Krakusa herdenkingsheuvel. In 1873 begonnen twee Joodse ondernemers, Liban en Ehrenpreis, een bedrijf om kalksteen en graniet te winnen. Het legde de heren geen windeieren. Al snel werden ze industriële magnaten en de belangrijkste leveranciers van bouw-grondstoffen voor Kraków en omgeving. Maar het feit dat de onderneming door Joodse ondernemers opgericht was, betekende ook dat in de Tweede Wereldoorlog de nazi’s geen twee keer hoefden na te denken om de boel over te nemen. De steengroeve bleef in bedrijf, maar diende in de oorlog als strafkamp. Van 1942 tot 1944 werden er Poolse en Oekraïense (politieke) gedetineerden onder erbarmelijke omstandigheden aan het werk gezet. Poging tot ontsnappen werd bestraft met de dood. Na de oorlog hebben in de uitgegraven steengroeve verschillende bedrijven gezeten. Van het strafkamp van de nazi’s was al snel geen spoor meer terug te vinden.
Schindler’s List filmset
Begin jaren ’90 nam Steven Spielberg zijn intrek in Krakau, om zijn film Schindler’s List op te nemen. De fabriek van Oskar Schindler is daarvan de meest bekende getuige, maar de film speelt zich deels af in concentratiekamp Płaszów. Dat was een ander kamp in Krakau waar niet alleen politieke gedetineerden zaten, maar voornamelijk veel Joodse mensen gevangen werden gezet. Tijdens de oorlog zaten zo’n 150.000 mensen in kamp Płaszów. Zij vonden de dood, of werden van daaruit afgevoerd naar Auschwitz. >Om op exact diezelfde plek een filmset voor Schindler’s List te bouwen, vond Spielberg niet getuigen van goede smaak. Hij koos er daarom voor de braakliggende oude steengroeve van Liban te herbouwen tot filmset voor de scenes die zich afspeelden in Płaszów. Nadat die opnames klaar waren pakte hij bíjna al zijn spullen en bleef de steengroeve leeg en vergeten achter.
De weg van Joodse grafstenen in de film en zoals die er vandaag de dag bij ligt. (screenshot © Amblin Entertainment, Universal Pictures)
Het karakteristieke gebouw met de puntdakjes in de Liban steengroeve zoals te zien in de film (op de achtergrond) en zoals het er nu nog staat (screenshot © Amblin Entertainment, Universal Pictures)
Achtergelaten filmspullen
Ga je nu naar de Liban steengroeve, dan valt als eerste het overgebleven industriële gebouw op met zijn vier torens. Hun puntdaken steken hoog boven de bomen uit. Het stalen bouwwerk kleeft tegen de verticale steenwand aan. Het lijken iets van silo’s te zijn. Decennialange blootstelling aan de elementen zorgt voor een dikke laag roest. Een overwoekerd spoorlijntje leidt langs de richel het bos in. Via een half vergane ijzeren trap bereik je de bodem van de steengroeve. Daar vind je nog altijd enkele lugubere overblijfselen uit het verleden van deze plek.
Toen Spielberg begin jaren ’90 klaar was met de opnames van de Płaszów-scenes liet hij in de Liban-mijn het een en ander achter. Het prikkeldraad is inmiddels weggeroest maar de palen die hij er liet plaatsen om het concentratiekamp na te maken, staan er nog in twee keurige rijen. Tussen de rijen konden SS-ers met herdershonden hun wacht lopen. Even verder wordt het nog vreemder. Het pad dat leidt naar het hek is betegeld met grafstenen. Als je goed kijkt blijken het Joodse grafstenen, met Jiddische inscripties en davidsterren. Ooit geroofd van de nabijgelegen Joodse begraafplaats en gebruikt om een weg mee te maken. Deze Joodse grafstenen zijn echter afgietsels, speciaal gemaakt voor de film. Schijnbaar hadden de nazi’s echt zo’n weg gemaakt in Płaszów, maar die is opgeruimd om sporen te wissen.
Gekke plek: twee kampen in één
De Liban steengroeve is niet heel gemakkelijk te betreden. Het is daarom slim om vooraf even op Google Maps te kijken en de omgeving in je op te nemen. Je gaat de mijn in vanaf het weggetje ‘Za Torem’, daar moet je ergens de bosjes induiken. Ga je lopend – ca. 45 minuten vanaf het centrum – dan kun je lange tijd bordjes voor ‘Kopiec Krakusa’ aanhouden. Met de tram neem je lijn 3, 13 of 24 vanuit het centrum en stap je uit bij halte Powstańców Wielkopolskich.
De Liban groeve is een vreemde, beklemmende plek. Aan de ene kant heb je er de overgebleven gebouwen en spullen van de steengroeven en de wetenschap dat Liban ooit een nazi-strafkamp was. Tegelijkertijd vind je er neppe (film)attributen van Plaszów die zijn achtergelaten na de film. Ondertussen is veel van de steengroeve terugveroverd door de natuur. Dikke begroeiing, moerasgrond en vijvers maken het moeilijk te ontdekken wat er verder in het gebied nog achtergebleven is. Er zijn geen verharde paden naar de steengroeve en er staan geen bordjes. Je struint door de struiken, afgaand op je richtingsgevoel. Officieel is er niets te zien, betreden is geheel op eigen risico. Maar voor doorgewinterde urban-explorers is de steengroeve van Liban en de overblijfselen van de filmset van Schindler’s List een bijzondere en indrukwekkende bezienswaardigheid.
Bijgewerkt op 8 maart 2018